Zhvillimi i Mozaikut

Në të njëjtën periudhë me artin e trevave fshatare, në truallin e Shqipërisë arriti zhvillimin më të madh edhe arti i mozaikut. Më i herëshmi është gjetur në Durrës. I përket shekullit IV p.e.r. dhe është i punuar me gurë zalli shumëngjyrësh. Ka vlera të rralla artistike që shquhen në gjithë krijimtarinë e kësaj gjinie. Quhet “Bukuroshja e Durrësit” dhe mund të cilësohet si bukuroshja e gjithë mozaikëve që janë zbuluar deri tani në truallin shqiptar, për hijeshinë e figurës dhe mjeshtërinë e realizimit artistik. Në shekullin e I rë, sic përmendëm, u arrit lulëzimi i këtij arti dhe nga gurët e zallit u kalua në kubikë të prerë prej guri, qelqi, mermeri apo balte të pjekur. Mozaikë të tillë janë zbuluar në Apolloni, Durrah dhe Butrint.

Arti Ilir

Në qytetet ilire mori zhvillim më të madh skulptura e rrumbullakët si dhe relievi që lidhej me ndërtimin e monumenteve. Në fillim skulptura u zhvillua duke përvetësuar elementë të artit helen, sidomos nga tradita korintike dhe korkyrase.
Më vonë, nga shekulli VI p.e.r., krahas lidhjes me traditen helene, arti ilir fiton vecori te reja, të dallueshme, brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe Durrahu që u bënë qendrat më të rëndësishme të artit në ato vite, kishin mjeshtrit e shquar vendas që gdhendnin dhe skalisnin në një stil me tipare të vecanta kundrejt krijimeve të importuara prej qytetërimit helen. Në muzeun e sotëm te Durresit janë ekspozuar disa skulptura të papërfunduara, të gjetura në atë trevë. Ato dëshmojnë për gdhendjet që janë bërë në truallin shqiptar. Janë zbuluar gjithashtu edhe gjurmë të punishteve të herëshme të qeramikës në Apolloni dhe Durrah. Aty u prodhuan shumë nga enët dhe vazot e bukura të stilit antik që ruhen në muzetë tona. Figurat e pikturuara paraqesin skena të ndryshme mitologjike, pamje nga garat atletike, skena luftimesh etj. Përgjithësisht janë me figura të zeza mbi sfond të kuq (shek. VI-V p.e.r.) dhe me figura të kuqe mbi sfond të zi (shek. IV deri në periudhën helenistike). Pikturimi i figurave është në lëvizje, plot harmoni dhe plasticitet. Në këtë periudhë krijohen edhe shumë statuja të vogla prej bronzi si dhe terrakota, ku paraqiten edhe motive laike si dhe figura fëmijësh, barinjsh etj.

Albanopolis ( Zgërdhesh)

The ancient town is located to the right of the Fushë Kruja to Kruja road by Halil village. In 1871 the famous Austrian albanologue Han visited the Illyrian castle of Zgërdhesh and hypothesized that this was the ancient Albanopolis, capital of the Albans from whom the country is named.
The city was built on a hill in a 10 hectare area. Strong 1,400 m long walls protected it although only 90 m survive to date. The acropolis takes up one third of the area. Among the terracotta excavated here, the small marble statue of Artemis is particularly beautiful. The ancient city flourished for three or four centuries but then was abandoned on the second century A.D.

The fortress of Vokopola

The castle of Vokopola known as Ali Pashë Tepelena’s castle, is located on a hill at northern-west part of Vokopola village near the city of Berat. The fortification is situated on a hill 765m above sea level. The castle’s technique construction shows that the structure may have served as a military garrison.
Early Christian Bazilica of Shën Mëhill in Arapaj.
Situated on the Shën Mëhill (Saint Michael) hill, 6 km distant from the city of Durrës, during archaeological research conducted in 1974, were discovered the remains of an Early Christian church. This church is known as Shën Mëhilli church. The church is a 3 naves basilical construction, with three apses, with an atrium at the west side, and auxiliary areas at the south side of naos.